Bedrijven blijven kwetsbaar voor voedselfraude

Ook al worden ketenkwaliteitssystemen aangescherpt, voedselfraude is aan de orde van de dag. Bedrijven zijn kwetsbaar en laten steken vallen bij interne controle.

Bedrijven die vlees- en vleesproducten aanvaarden zonder het vereiste gezondheids- of identificatiemerk. Zakken bloed die zonder etiket worden geleverd én afgenomen. Een uitsnijderij die 200 halve varkenskarkassen afneemt zonder dat deze in de papieren staan vermeld.

De medewerkers van de Europese voedselwaakhond Health and Food Audits and Analysis (HFAA) werden vorig jaar niet vrolijk van wat ze zagen tijdens een inspectie van een aantal vleesbedrijven in Nederland. De toezichthouders uit Brussel keken naar de werking van officiële controles op traceerbaarheid van vlees en vleesproducten. Ze trokken de conclusie dat gecontroleerde bedrijven niet checken of de levering van grondstoffen in overeenstemming is met wat er in de documenten staat.

HFAA, voorheen Food and Veterinary Office (FVO), was op pad met de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, om te zien hoe de NVWA toezicht houdt, gelijk ze bij toezichthouders in andere EU-lidstaten deed. HFAA rekende de NVWA aan dat de controle op de interne traceerbaarheid tekortschoot, maar daar verzette de Nederlandse toezichthouder tegen: ze heeft niet de bevoegdheid om interne traceerbaarheid af te dwingen, was het verweer.

HFAA erkende dat, maar het juridische steekspel deed niets af aan de constatering dat de zogeheten ingangscontrole bij de vleesbedrijven ontoereikend is. Dat feilen onderschreef de NVWA wel. “De conclusie was: het is bar slecht,” zei Yvonne Huigen, coördinerend specialistisch inspecteur van de NVWA op het VMT-voedselveiligheidscongres in Dordrecht. De inspecteur kritiseerde daarbij de bedrijven omdat ze onvoldoende aandacht besteden aan de ingangscontrole, maar ze stelde ook vast dat de NVWA er te oppervlakkig op controleert.

Dat gaat veranderen. Ria Westendorp, hoofd Toezichtontwikkeling Consument en Veiligheid van de NVWA, zei het op hetzelfde congres zo: “Traceren is belangrijk en als dat niet op orde is heb je een groot lek in het systeem.” Westendorp kondigde aan dat traceerbaarheid een van de handhavingsprioriteiten voor 2017.

De bevindingen van de HFAA laten zien dat bedrijven die de ingangscontrole laten sloffen er niet op gericht zijn om fraude te voorkomen. Andere recente onderzoeken zoals van de Consumentenbond, het Food Fraud Network en Interpol (Opson 5) bevestigen dat beeld; er wordt bij elk onderzoek voedsel aangetroffen waarvan de etikettering niet klopt, documenten zijn vervalst, producten zijn bewerkt of de inhoud niet overeenkomt met wat er op het etiket staat. En uit de onderzoeken blijkt bovendien: voedselfraude neemt niet af maar eerder toe.

De fraude met voedsel was in 2013 aanleiding om de Taskforce Voedselvertrouwen in het leven te roepen. Na nieuwe incidenten met de paardenvleesaffaire als dieptepunt, vonden de bewindslieden Edith Schippers (Volksgezondheid) en Sharon Dijksma (Economische Zaken) het genoeg. Een taskforce waarin overheid en bedrijfsleven samenwerkten, moest met plannen komen om fraude in de voedselproductie tegen te gaan.

Formeel was het gedaalde consumentenvertrouwen aanleiding voor de ingreep van de bewindslieden, maar feit was ook dat Nederland er in Brussel niet al te best opstond. “De Europese Commissie ziet Nederland nadrukkelijk als spil in voedselfraude. Dat vinden wij overdreven, maar er is duidelijk een gevoel van urgentie,” zei Martijn Weijtens van het ministerie van Economische Zaken bij de presentatie van de plannen van de Taskforce Voedselvertrouwen in 2014.

De taskforce presenteerde een actieplan dat erop gericht was kwaliteitssystemen in de vlees- een zuivelketens robuuster te maken en beter op elkaar te laten aansluiten. Dat alles met als uitgangspunt dat het bedrijfsleven zelf verantwoordelijk is voor het produceren van veilig en betrouwbaar voedsel.

De vraag of het bedrijfsleven ook klaar is om die verantwoordelijkheid waar te maken, valt af te leiden uit Food Fraud Tool. Dat is een internetprogramma dat in januari van dit jaar online ging en waarmee bedrijven in kaart kunnen brengen hoeveel risico ze lopen op voedselfraude. Wereldwijd hebben zich 750 bedrijven gemeld, 350 daarvan, waaronder veel Nederlandse bedrijven, hebben de tool ingevuld (zie kader). Eerste conclusie: veel bedrijven zijn kwetsbaar voor fraude en hebben weinig beheersmaatregelen.

Onno Nillesen van PwC presenteerde die conclusie en de uitkomsten van de Food Fraud Tool op het voedselveiligheidscongres in Dordrecht. Hij zei: “Voedselfraude vraagt om een andere aanpak. Denk als een crimineel: volg het geld.” In een toelichting na het congres schetst Nillesen het beeld dat bedrijven in hun relatie tot andere bedrijven in de keten nog vaak te goeder trouw zijn. “Bedrijven zouden moeten onderkennen dat niet iedereen in de keten het integere product als belangrijkste doel heeft. ” Die onderkenning moet ertoe leiden dat bedrijven kritischer moeten kijken naar hun leveranciers. “Vertrouwen zonder onderbouwing is niet voldoende.”

Afgezet tegen de toenemende fraude staan bedrijven nog maar aan het begin om zich weerbaar te maken tegen malafide partijen in de voedselketen, zegt Nillesen. “Iedere risicodeskundige zou zeggen: we zitten nog in een redelijke kwetsbare omgeving.”

In zijn analyse stelt Nillesen dat we ondanks die kwetsbare omgeving en de toenemende fraude met voedsel toch een ‘hele veilige voedselketen’ hebben, maar wel een die onder steeds grotere druk staat door de globalisering en voedselschaarste. “De druk neemt toe op de keten. Daarom moeten we naar nieuwe mechanismen en manieren om die druk weg te nemen.”

In Nederland worden in reactie op nieuwe voedselschandalen de ketenkwaliteitssystemen aangescherpt met nieuwe eisen, als uitkomst van het overleg tussen bedrijfsleven en overheid in de Taskforce Voedselvertrouwen. De schema’s zijn vooral gericht op voedselveiligheid, veel minder op productintegriteit, daar waar het mis mee ging in het paardenvleesschandaal.

In de taskforce zijn afspraken gemaakt om de bestaande systemen aan te passen en robuuster te maken. Het is een unieke privaat-publieke overeenkomst, zegt Geert de Rooij, secretaris van de Stichting Ketenborging, de beheerder van de site waarop de deelnemende kwaliteitsschema’s worden vermeld. “We betreden paden die we nog nooit eerder bewandeld hebben. De NVWA steekt zijn nek uit, ook richting de rest van de wereld.”

De vernieuwing zit ’m in de relatie die de toezichthouder aangaat met de beheerders van de kwaliteitssystemen. Zo worden er afspraken gemaakt over informatie-uitwisseling; systeembeheerders moeten incidenten die ze waarnemen direct melden aan de NVWA.

Producenten hebben die verplichting al wel maar schemabeheerders niet, legt coördinerend specialistisch inspecteur Martien van Helvoort bij de NVWA uit. “We verwachten dat beheerders heel ernstige onregelmatigheden met direct gevaar voor de volksgezondheid direct aan ons laten weten. Maar het kan ook meta-informatie zijn: wat ziet een schemabeheerder aan de hand van uitgevoerde inspecties aan trends in naleving, op welke aspecten gaat het goed, op welke moet er verbetering plaatsvinden.”

Van Helvoort ziet in deze informatievoorziening een belangrijke winst: “Je krijgt een steeds beter beeld van de sector. Daarnaast verwacht ik dat de naleving van de wet- en regelgeving toeneemt.”

Belangrijke onderdeel van de nieuwe afspraken zijn ook onaangekondigde inspecties die de beheerder van de kwaliteitsschema’s bij de gecertificeerde bedrijven moet gaan uitvoeren. Een bepaald percentage van de jaarlijkse inspecties moet onaangekondigd zijn. Van Helvoort: “En na verloop van tijd willen wij zien wat het effect van die onaangekondigde inspecties is.”

Deze afspraken zijn verwerkt in de aangescherpte kwaliteitssystemen die de NVWA na een uitgebreide screening ‘accepteert’. Daarmee geeft ze aan dat het schema voldoet aan criteria van de Taskforce Voedselvertrouwen en die status laat de toezichthouder meewegen in zijn toezichtbeleid. Dat wordt aangepast. Van Helvoort: “Maar aangepast toezicht heeft verschillende vormen. Je kunt toezicht aanpassen in frequentie, duur, diepgang. Ik noem het aanpassing in intensiteit.” Bedrijven die produceren onder een geaccepteerd privaat kwaliteitssysteem blijven dus op de radar van de toezichthouder die ook op deze bedrijven ‘reality checks’ zal blijven uitvoeren.

Met de informatie-uitwisseling en onaangekondigde inspecties nemen Nederlandse overheid en bedrijfsleven maatregelen om de naleving van de wet- en regelgeving te bevorderen. Maar de kwetsbaarheid zit ‘m in het gedrag van de bedrijven, getuige de uitkomsten van de Food Fraud Tool. Het gaat om intrinsieke motivatie, zegt PwC-senior manager Nillesen. “Het gaat er om dat een bedrijf zich bewust wordt van zijn kwetsbaarheid voor voedselfraude en zich een beeld vormt wat hij er aan gaat doen om het te minimaliseren. Daarover moet hij in gesprek met zijn leveranciers en ketenpartners. Noem het aanspreken.”

* * *

Veel bedrijven kwetsbaar

Veel bedrijven zijn kwetsbaar voor fraude en hebben weinig beheersmaatregelen. Dat is de conclusie die de opstellers van de Food Fraud Tool trekken nadat wereldwijd 350 bedrijven de tool hebben ingevuld, met daaronder veel Nederlandse bedrijven. Producenten kunnen met de tool die begin dit jaar online ging, hun voedselfraudekwetsbaarheid in kaart brengen.

De uitkomsten van de bedrijven in de procesindustrie: 44 procent heeft geen of nauwelijks instrumenten om te bepalen of een aangeleverd product of grondstof vervalst is; 37 procent heeft geen klokkenluidersregeling; 42 procent screent zijn eigen medewerkers niet; 42 procent doet zaken met leveranciers die geen food safety management systeem hebben.

Senior manager Onno Nillesen van PwC, de accountant en belastingadviseur die in samenwerking met de non-profitorganisatie SSAfe, de Vrije Universiteit en Wageningen Universiteit de tool ontwikkelde, zegt dat de uitkomsten laten zien dat meer bedrijven in de logistieke sector rapporteren dat ze kwetsbaarder zijn voor fraude. De bedrijven in de primaire sector scoren nagenoeg hetzelfde als de bedrijven in de procesindustrie. “Retail rapporteert meer actief te zijn op voorkomen van voedselfraude.”

* * *

Nog 10 schema’s in behandeling

Op de site van de Stichting Ketenborging worden de kwaliteitssystemen aangevinkt die door de NVWA zijn geaccepteerd. Dat zijn er vooralsnog twee: BRC en IFS. Ooit werden er 22 systemen aangemeld maar daarvan zijn er de nodige teruggetrokken of afgevallen, zodat er nog maar 10 schema’s ‘in behandeling’ zijn.

Die procedure vergt veel tijd. Het proces van aanpassing tot bureaustudie, terugkoppelen, verificatie en opnieuw aanpassen is tijdrovend, vertelt Van Helvoort van de NVWA.

Secretaris Leo Verheijen van IKB Nederland Varkens, een van de 10 kwaliteitsschema’s die in behandeling zijn, zegt te verwachten dat zijn schema dit jaar nog geaccepteerd wordt. “Als kwaliteitsbeheerder wil ik liever dat het vandaag dan morgen wordt geaccepteerd. We hoefden niet zoveel aan te passen aan de voorwaarden, dat hadden we begin dit jaar al klaar. Onaangekondigde inspecties zitten al in ons systeem. We hebben het percentage aangepast naar 10 procent. Ook verdenkingen van bijvoorbeeld dierverwaarlozing melden we al bij de NVWA.”

Met de acceptatie van in totaal 12 kwaliteitssystemen voldoen lang niet alle schema’s in Nederland aan de criteria die de taskforce heeft gesteld als nieuwe norm voor voedselveiligheid. Prijs je jezelf uit de markt als je als bedrijf niet onder een geaccepteerd schema valt? Dat is aan de markt om te bepalen, stelt Van Helvoort. Maar hij zegt ook: “Bedrijven die zichzelf serieus nemen en de verantwoordelijkheid nemen die ze ook hebben als producent, doen er goed aan deelnemer te zijn van een van die geaccepteerde kwaliteitssystemen.”

Dit artikel verscheen in Boerderij Vandaag

> Lees ook:
Krouwel: ‘Veilig maken voedselketen duurt veel te lang’
Het net moet sluiten rond de voedselfraudeurs
NVWA: verrassingsinspecties tegen voedselfraude